Pi3arişi Mangana(Tahta Araba)

Pi3arişi Mangana

Yazan: Niyazi Gül

Eskinin Türkiye’sinde çocuklar her şeyi oyuncağa çevirmekte ustaydılar. Taş, ağaç, ip, su, meyve, metal gibi akla hayale gelebilecek her türlü nesneden; açıklık alan, dere, deniz, ağaçlık alan, yamaç, yokuş vb gibi mekan sınırı tanımaksızın oyun ve oyuncaklar yaratmayı başarmışlardı.

Özellikle araç kullanımının her yerde yaygınlaşmasıyla birlikte, çocuklar motorla yürüyen büyüleyici makinelerin benzerlerini yapma hayaline kurmuşlar ve Türkiye’nin pek çok yerinde tekerlekleri olan, genelde yokuş aşağı kayılan arabalar yapmışlardır.

Tahta Araba; araba, bilyalı, bilyalı teker, tornet gibi adlarla Türkiye’nin pek çok yerinde rastlanan ve çocuklarca eğlence aracı olarak kullanılan araçların Karadenize olan yansımasıdır. Bu arabalar, Karadeniz’in yokuşu bol coğrafyasının, ahşap materyali bulma kolaylığıyla birleşmesi sonucu, yaratıcı çocuk aklının ürünü olarak ortaya çıkmıştır.

Genelde teker yapımında kullanılan rulmanın, oturak yapımında kullanılan plastik gereçlerin, sabitleme işlerinde tercih edilen tellerin kısmen zor bulunduğu Karadeniz’de çocuklar bu işler için ahşap ve ip gibi doğal malzeme kullanımına devam etmişlerdir. O yüzden Tahta Araba: Bütünüyle ahşap malzeme; birleştirici olarak yalnızca çivi ve iplerin kullanıldığı; bıçak, testere, bıçkı ve keser gibi gereçlerle yapılan araçların genel adı olmuştur.

Tahta arabalar; bilyalı, tornet gibi benzerlerinin aksine sırrını onu oluşturan materyallerin doğayla kendi içindeki uyumundan alır. Lastik ya da rulman gibi kolaycılığa kaçmadan ağaç malzemenin oyularak, delinerek, yontularak, çakılarak şekillendirilmesine özen gösterilmiştir.

Tahta arabalar temel olarak 6 parçadan oluşmaktadır: Gövde, teker, dingil, direksiyon, basmalık ve oturak... Tüm bu parçaları birleştirmek ya da düzeneğini oluşturmak için çivi ve iplerden yararlanılır. Bunların yanında bazı araçlarda, rahatlık ve konforu arttırmak için; tutmalık, yaslanmalık, fren düzeneği vb bölümlerin eklendiği de görülmüştür.

Tahta Araba Yapısı:
Tahta araba yapısı, yöreden yöreye, ustadan ustaya çeşitlilik göstermekle birlikte bazı ölçünlü (standart) parçalardan oluşmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:

1- Gövde:

Tahta arabanın iskeleti ve tüm parçalarını bir şekilde birleştiği ana parçasıdır. Bir anlamda bugünkü otomobillerdeki şasinin karşılığıdır. 1 ila 2 m arasında genelde sürücüye göre tasarlanır. Tahta arabalarını gövde yapılarına göre ayırmak mümkündür.

• Tek gövde: Yalın, esnek tahtadan yapılır, arabanın tüm parçaları bu gövdeye monte edilir.
• İkili (V) gövde: Genellikle marangozlarda kestirilip V şeklinde birleştirilen kalaslardan oluşur. Kalaslarını birleştiği yer öndedir. Ayrık yerin üstüne oturak yapılır.
• Parçalı gövde: İki farklı ağacın birleştirilmesiyle oluşan, süspansiyonlu bir tür gövdedir.
• Diğer: Yukarıda sözü edilen gövde türlerinin dışındaki gövdelerdir. Genelde görsel araçların hazırlanmasında kullanılır.

2- Yönelteç (Direksiyon):
Tahta arabaya istenilen yönü vermeye ve belirli bir doğrultuda götürmeye yarayan düzenektir. Genelde iki noktadan dingile bağlanır. Sabitlenebildiği gibi seyyar olanları da vardır. Tahta arabalar direksiyon biçimlerine göre de adlandırılmaktadırlar.

• Çatal: İki tahtanın çatal oluşturacak şekilde birleştirilmesiyle meydana gelir. En yaygın olan direksiyon şeklidir. Doğal olarak çatal şeklindeki dallardan oluşturulduğu da bilinmektedir. Çatal şeklinde birleştirilen tahtaların biçimine göre tek ya da iki elle kullanılabilir.
• Koşut (Paralel, Dik, Doğrusal): İki adet tahtanın birbiriyle paralel, dingile dik şekilde çivilenmesi ve bu iki tahtanın 2-3 tahtayla birleştirilmesiyle yapılır. İki elle kullanılır.
• Yuvarlak (Dairesel): Daha karmaşık bir direksiyon biçimidir. Gövdeyi de içine alan, dingile bağlı iplerin kısaltılıp uzatılmasıyla araca yön verilir.
• Diğer: Marangozlardaki gereçlerle ahşap makara ve ip düzeneği ile yapılmış direksiyona sahip, yarışmaktan ziyade görsel amaçla kullanılan tahta arabalar da bulunmaktadır.

3- Tekerlek:
Merkezinden geçen dingilin çevresinde dönerek tahta arabanın hareketini sağlayan çember biçimli nesne. Zamanında bölgede fazla bulunması nedeniyle Kızılağaç başta olmak üzere çeşitli ağaç dallarından yapılırdı. Aşınması kolay bu ağaçların yerine daha dayanıklı fırınlanmış gürgen vb ağaçlar almıştır. Eskiden ortası el burgusu ile ya da demirlerle yakılarak delinirken bugünlerde bu işler için torna kullanılmaktadır. Tekerlek delikleri, sürtünmeyi azaltıp aracı hızlandırmak için mümkün olduğunca dar yapılır. Deliğin çok dar olması dingili de inceleştireceğinden bu sefer dingilin kırılması söz konusu olabilmektedir. En iyi araçlar bunun dengesini en iyi sağlayanlardır. Tekerlerdeki sürtünmeyi azaltmak için hayvansal yağlar kullanılmaktaydı. Bugün yer yer gres yağı ya da sıvı motor yağı kullanılmaktadır. Eskiden stabilize olan yollarda tutunabilen ahşap tekerler, asfalt yollarda aracın uçuruma savrulmasına engel olamadığı ve sürücü güvenliği tehlikeye girdiği için tekerleklere lastik de çakılmaktadır.

4- Dingil (Aks, Makas):
Tekerleklerin merkezinden geçen ve tahta arabanın altına enlemesine yerleştirilmiş ahşap çubuk, eksen, aks. Şimşir, armut, fındık, kumar, karayemiş gibi ağaçlardan yapılır. Tekerler ve dingil uyumlu büyüklükte yapılırlar. Tekere ne kadar uyumlu, boşluksuz, torna ve zımpara ile pürüzü alınmış yapılırsa aracın yol alması o derece akışkan hale gelmektedir. Hareket halindeki arabada tekerin dingilden çıkmaması için dingilin teker dışında kalan kısmına çiviler çakılır.

5- Basmalık (Ayaklık, Pedal):
Sürücünün arabada ilerlerken ayaklarını bastığı parça. Araba yol alırken sürücünün destek alabilmesi ve aracın dengesini koruyabilmesi için önemlidir. Sürücünün boyuna uygun yerde yapılmasına özen gösterilir.

6- Oturak:
Gövde üzerinde, sürücünün oturduğu bölümdür. Oval ve sürücünün rahatlığı gözetilerek oluşturulur. Ahşap yerine minder konarak ya da otomobillerin koltuklarının alt kısımlarının yerleştirerek oluşturduğu da görülmüştür. Ahşaptan yapılması tercih sebebidir.

Diğer parçalar:
Tahta arabalarda bunların dışında da bazı parçalar mevcuttur. Direksiyon düzeneği ile birlikte, dağcı iplerinin yardımıyla hız kesme (fren) düzenekleri... Özellikle çatal direksiyonlarda gövdeye monte edilerek boşta kalan elin tutacağı ve sürücünün dengede kalmasını sağlayan tutacaklar… Oturağa bitişik, sürücün araçtaki kontrolünü arttıran sırtlık. 

Fren düzenekleri, özellikle Tunca'da düzenlenen Formulaz Tahta Araba Şenlikleri'yle birlikte artan hızdan sonra araçlarda görülmeye başlandı. Fren düzeneği olmayan araçlarda, sürücüler yavaşlama ve durma eylemlerini ayaklarını yere sürterek yaparlar.

Mobilyacılıkta kullanılan gereçlerin gelişimiyle birlikte tahta arabalardaki konfor da günden güne artabilmektedir.

Alıntı:http://tuncaformulaz.blogspot.com.tr/